هنر منبت از هنرهای اصیل ایرانی است که هنوز هویت و ویژگی‌های محلی خود را حفظ کرده است؛ و در مکان‌های گوناگون به شیوه‌های مختلفی اجرا می‌شود. در بیان معنی لغوی «منبت» در لغت‌نامه دهخدا آمده است: «منبت به نقش‌های برجسته به شکل گل و گیاه و جزء آن که بر روی چیزی نقش کنند و هر آنچه که در وی کنده‌گری کرده باشند خواه چوب باشد یا جز آن گویند». با توجه با این تعریف، هنر منبت‌کاری در ایران دارای سابقه‌ای طولانی است که از گذشته‌های دور تا عصر حاضر متناوباً مورداستفاده واقع شده است.
تاریخچه منبت کاری
مورخین، منبت کاری چوب را یکی از ارزنده‌ترین هنرهای صنعتی ایران گذشته به‌ویژه از زمان استیلای اعراب می‌دانند. این هنر در ایران متکی به سابقه‌ای بیش از ۱۵۰۰ سال است. از آثار سنگی «شوش» و «تخت‌جمشید» پاره‌ای از کارهای منبت‌کاری چوب دیده می‌شود. قدیمی‌ترین اثر منبت موجود که به «مسجد جامع عتیق شیراز» تعلق دارد و یک لنگه در چوبی منبت‌کاری شده است، به نیمه اول قرن سوم هجری قمری تعلق دارد. منبت‌کاری‌های دیگری نیز از قرون وسطی به‌جای مانده است می‌توان تاریخ آن‌ها را مشخص کرد و حتی بعضی از آن‌ها نام استادان زبردست را نشان می‌دهد. یک نمونه از آن می‌توان منبت‌کاری «منبر مسجد الجایتو» در سلطانیه (ساخته‌شده در حدود سال ۱۳۲۰ میلادی) را نام برد که از چوب بسیار خوب تهیه شده است به‌طوری‌که بیشتر آن هنوز در وضع و حالت اولیه خود باقی مانده‌اند.
انواع منبت کاری
منبت کم برجسته (رولیف): به نقش برجسته بر روی چوبی گفته می‌شود که از سطح زمینه کار خیلی کم بیرون آمده باشد و تقریباً با حاشیه کار هم‌سطح باشد.
منبت نیم برجسته (بارولیف): نقش برجسته بر روی چوبی که از سطح زمینه کار بالاتر آمده باشد.
منبت تمام برجسته (اورولیف): این نوع منبت مرحله کامل‌تری از منبت نیم برجسته است که دارای برجستگی‌های بسیار است و از رویه کار کاملاً بیرون می‌زند.
منبت‌کاری به دو روش انجام می‌گیرد:
منبت معرق: در روش مذکور قسمت‌های طرح موردنظر را با رنگی دلخواه جدا و پس از منبت کاری بر روی این تکه‌ها، آن‌ها را روی چوب زمینه می‌چسبانند.
منبت مشبک: در این روش تمام تزیینات چون خطوط و نقوش و طرح‌های هندسی همگی به‌صورت مشبک بر روی چوب به کار برده شده است که گاهی به ظرافت توربافی روی پارچه می‌نماید. از نمونه‌های این سبک هنری به «دروازه باغ ملی تهران» (دوره قاجاریه) می‌توان اجاره کرد.
منبت کار به جز ابزار معمولی فرنگی‌ساز و درودگر که برای آماده کردن اشیاء چوبی و کنده‌کاری آن نیازمند است تعدادی ابزار ویژه در اختیار دارد که مهم‌ترین آن‌ها تیغه منبت کاری (قلم منبت کاری) است. قلم مخصوص یعنی قلم کنده‌کاری شکل‌دهنده را «مغار» می‌نامند و این قلم‌ها عبارت‌اند از: مغار نیم‌باز یا نیم‌راز (گلویی)، مغار لوله‌ی کوچک و مغار کبریتی. قلم‌هایی که دارای لبه‌ی صاف برش هستند چاقو نامیده می‌شوند. در کارهای ظریف‌تر قلم را با دست فشار می‌دهند و آن را زوری می‌خوانند، برای کارهای بزرگ‌تر قلم را با تخماق (نوعی ابزار شبیه چکش) می‌زنند. منبت‌کار گاهی از اوقات با یک سندان آهنی به نام (میخه‌کار) شیئی که باید منبت کاری شود به روی یک چوب یا کنده فشار می‌دهد. بین ابزار منبت کاری عجیب‌ترین آن ابزاری است که برای کارهای مشبک‌کاری به کار برده می‌شود و آن ترکیبی است از سوهان و اره به نام «مارپا». نخست شیئی چوبی را با مته سوراخ می‌کنند و سپس با مارپای درشت، طبق طرحی که دارند، بقیه قسمت‌های چوب را کنده و از بین می‌برند و بالاخره با یک مارپای ظریف‌تر آن را شکل می‌دهند. در این اواخر اره‌ی مویی برای این کار از اروپا وارد شده است و چون برای از بین بردن کارهای چوب در کارهای شبکه‌سازی بسیار مؤثر و کارآمد است، امروز ابتدا اره مویی را به‌کار برده و سپس کارهای پرداخت و شکل دادن را با مارپا انجام می‌دهند.
منبت کار (منبت‌ساز) انواع مختلف چوب‌هایی که دارای سطح صاف و مناسب هستند مانند چوب گردو، فوفل، چوب انار سرخ، چوب انار زرد و چوب افرا را به کار می‌برند، اما برای کارهای منبت‌کاری ظریف‌تر چوب گلابی از همه بهتر است. برای مثال می توانید این محصول جعبه منبت کاری شده با چوب گلابی را از محصولات رابین ببینید. مواد کمکی نیز نظیر لاک الکل، سریشم سرد، روغن بزرک و لاک‌های سلولزی در ساخت یک اثر منبت‌کاری استفاده می‌شوند.
مهم‌ترین مراکز منبت‌کاری ایران شهرهای آباده و گلپایگان است که از دیرباز در زمینه هنر منبت‌کاری مشهور بوده‌اند.
در تدوین مطلب فوق از منابع ذیل استفاده شده است.
- کتاب صنایع‌دستی کهن ایران، اثر هانس ای. وولف
- کتاب آشنایی با چوب و هنرهای مرتبط با آن، اثر دکتر حسین یاوری
- مقاله تکنیک‌های تزیینی و شیوه ساخت مصنوعات چوبی ایران در دوران اسلامی، اثر مجید ساریخانی
سمانه :
بسیار زیبا