سه‌تار از سازهای زهی مضرابی (زخمه‌ای) مقید است که در ساخت آن از چوب، فلز و زه یا نخ نایلون استفاده می‌شود. سه‌تار را از خانواده تنبور دانسته‌اند و امروزه در مقایسه، به تار نزدیک‌تر است و معمولاً نوازندگان تار با نواختن سه‌تار نیز آشنا هستند. این ساز را در حالت نشسته به صورت افقی روی ران پا قرار می‌دهند، به نحوی که دسته‌ی آن در طرف چپ و کاسه در طرف راست نوازنده قرار می‌گیرد. نوازنده سر انگشت‌های دست چپ را در طول دسته روی دستان‌ها حرکت می‌دهد و با ناخن انگشت سبابه‌ی دست راست به سیم‌ها زخمه می‌زند. سه‌تار را به علت سَبٌکی وزن، ایستاده هم می‌توان نواخت.
قسمت‌های تشکیل دهنده ساز سه‌تار:
کاسه طنینی: کاسه، گلابی شکل و از جنس چوب است و روی دهانه‌ی آن صفحه‌ی چوبی قرار دارد. کاسه را گاه یک تکه و گاه از ترک‌های به هم متصل شده‌ی چوب می‌سازند و به منظور زیبایی گاه طرح‌هایی با صدف یا استخوان بر روی آن نصب می‌کنند.
صفحه‌رو: صفحه روی سه‌تار از جنس چوب است و معمولاً سوراخ‌های کوچکی روی آن ایجاد می‌کنند که خروج صدا را از کاسه‌ی طنینی ممکن می‌سازند.
خرک: خرک نیز از جنس چوب و به طول تقریبی ۴ سانتی‌متر و ارتفاع تقریبی ۷ میلی‌متر است و سطحِ زیرین مسطح آن بر روی صفحه قرار می‌گیرد. روی خرک شیارهای کم‌عمقی ایجاد می‌کنند که سیم‌ها از روی آن‌ها عبور می‌کنند و از هم جدا نگه داشته می‌شوند.
دسته: دسته سه‌تار در مقایسه با کاسه آن باریک‌تر است و به‌صورت لوله‌ای توپُر به قطر تقریبی ۲٫۵ و طول ۴۵ تا ۵۰ سانتی‌متر از چوب ساخته می‌شود. روی دسته (که انگشت‌گذاری می‌شود) مسطح و پشت آن نیم‌دایره است و دستان‌هان در طول دسته بسته می‌شود. دسته سه‌تار از یک طرف به کاسه و از طرف دیگر به سرپنجه متصل است. گاه برای زیبایی تزییناتی با استخوان در طول دسته صورت می‌گیرد.
سرپنجه: سرپنجه در ابتدای طول دسته و از جنس چوب است که چهار عدد گوشی، دو به دو در طرفین آن قرار گرفته‌اند. گاه داخل سرپنجه را به طرف بیرون خالی می‌کنند و سیم‌ها مثل سیم‌های تار بسته می‌شوند. گاه نیز ممکن است سرپنجه در ادامه دسته توپُر ساخته شود. در این صورت سیم‌ها به‌طرف بیرون سرپنجه به دور گوشی‌ها بسته می‌شوند.
گوشی‌ها: گوشی‌ها از جنس چوب به صورت میخ سَرپَهن ساخته می‌شوند. انتهای گوشی که باریک‌تر است در قسمت توپُر چوبِ سرپنجه فرو می‌رود و قسمت پهن گوشی که هنگام کوک کردن ساز در دستِ چپِ نوازنده به چپ و راست گردانده می‌شود بیرون از سرپنجه است و سیم‌ها به دور انتهای باریک آن پیچیده می‌شوند. در این صورت بین دسته و سرپنجه، چند میلی‌متر بالاتر از شیطانک، زهی از جنس دستان چند دور روی سیم‌ها می‌بندند تا از جا به جا شدن آن‌ها از روی شیطانک جلوگیری شود. همانطور که گفته شد در ساخت بعضی از سه‌تارها توی جعبه سرپنجه را خالی می‌کنند و مثل تار، یک سرِ وتر را به انتهای گوشی که در جعبه‌ی سرپنجه قرار دارد متصل می‌کنند.
شیطانک (اُنف یا سیم‌بَر): قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است به عرض دسته و ارتفاع ۴ میلی‌متر، با شیارهای کم عمق که بین دسته و سرپنجه قرار دارد و سیم‌ها هر یک از درون یکی از این شیارها می‌گذرند و به طرف می‌روند.
دستان‌ها: امروزه به طور معمول ۲۸ دستان بر روی دسته تار بسته می‌شوند که جنس آن‌ها از زه (روده تابیده چهارپایان) یا نخ نایلون است. هر دستان را در فواصل معین، چهار یا سه دور، دور دسته سه‌تار می‌بندند و آن را گره می‌زنند، به طوری که گره‌ها در شیاری که در سطح بالایی طول دسته ایجاد شده قرار بگیرند. محل دستان بر روی دسته ثابت نیست و در دستگاه‌های مختلف، بعضی دستان‌ها تا حدی حرکت داده می شوند.
سیم‌گیر: قطعه‌ای است کوچک از جنس چوب و گاه استخوان که در انتهای بدنه کاسه نصب می‌شود و گره سیم‌ها به شیارهای روی آن می‌افتند.
تعداد و جنس سیم‌ها: سه‌تار دارای ۴ سیم فلزی با ضخامت‌های مختلف است.
سیم اول «حاد» یا سیم سفید: این سیم از فولاد نازک به قطر تقریبی ۲۰ تا ۲۲ میکرون که به گوشی آخری روی دسته بسته می‌شود.
سیم دوم «زیر» یا سیم زرد یا قرمز: از برنز نازک به قطر تقریبی ۲۳ تا ۲۵ میکرون که به گوشی روی دسته نزدیک شیطانک (اُنف یا سیم‌بَر) بسته می‌شود.
سیم سوم «زنگ یا مشتاق» به رنگ سفید: از فولاد به قطر ۲۰ تا ۲۲ میکرون که به گوشی آخری بغل دسته بسته می‌شود. این سیم را میرزا محمد تربتی خراسانی ملقب به مشتاق علیشاه اضافه کرده و ابتکار اوست.
سیم چهارم «بم» یا سیم زرد یا قرمز: از برنز نازک به قطر تقریبی ۳۵ تا ۴۰ میکرون که به گوشی بغل دسته بین دو گوشی روی دسته بسته می‌شود.
وسعت: وسعت معمولِ صدای سه‌تار نزدیک به سه اکتاو (در موسیقی نشان‌دهنده هفت نُت پایه و نُت هشتم) است.
کوک سیم‌ها: کوک سیم‌ها برای نواختن مقام‌های موسیقی ملی می‌تواند متغیر باشد (به ویژه سیم‌های سوم و چهارم).
کلید نُت نویسی: نُت نویسی سه‌تار با کلید سُل خط دوم حامل است.
مضراب: سه‌تار را با ناخن انگشت سبابه دست راست می‌نوازند. گاه از ناخن مصنوعی و یا حلقه‌ای که زایده‌ای از جنس شاخ یا نایلون درون آن قرار دارد و در انگشت سبابه قرار می‌گیرد نیز استفاده می‌شود.
ویژگی‌های دیگرسه‌تار: در سه‌تار نیز از علایم قراردادی خاصی برای مضراب زدن و اجرای دیگر حالت‌ها استفاده می‌شود. مضراب راست (˄) از پایین به طرف بالا، و مضراب چپ (˅) از بالا به طرف پایین نواخته می‌شوند.
سه‌تار در تک نوازی و گروه نوازی استفاده می‌شود و از امکانات اجرایی تار برخوردار است.
در تدوین مطلب فوق از منابع ذیل استفاده شده است.
- کتاب سازشناسی ایرانی، اثر ارفع اطرایی و محمدرضا درویشی
- کتاب ساز سه‌تار، اثر جواد چایچی اصفهانی
